ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੇ ਪੁਰਾਤੱਵਵ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

ਦਿਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ

ਇੱਕ ਸੱਭਿਅਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਜੋਂ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲਕੌਲੀਥਿਕ ਤੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੇਸ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਬੰਗਾਲ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਲਈ ਲੜੇ ਸਨ। ਇਸਲਾਮ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਆਇਆ ਅਤੇ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਬਖਤਿਆਰ ਖਲਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹ ਜਲਾਲ ਵਰਗੇ ਸੁੰਨੀ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨਾਲ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਭਾਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਮਸਜਿਦਾਂ ਬਣਾ ਕੇ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਸ `ਤੇ ਬੰਗਾਲ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਫਖਰੂਦੀਨ ਮੁਬਾਰਕ ਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਮੁਦਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਚਟਗਾਂਵ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਸਲਤਨਤ ਨਾਲ ਮਿਲਾਇਆ। ਉਸਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਚਾਂਦਪੁਰ ਤੋਂ ਚਟਗਾਂਵ ਤੱਕ ਹਾਈਵੇ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ। ਬੰਗਾਲ ਸਲਤਨਤ ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਮਸੁਦੀਨ ਇਲਿਆਸ ਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ ਵਧਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਉੱਤੇ ਫੌਜੀ ਦਬਦਬੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਯੂਰਪੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਦੇਸ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਖੇਤਰ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆ ਗਿਆ।

1700 ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬੰਗਾਲ, ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਨਵਾਬਾ ਸਿਰਾਜ ਉਦ-ਦੌਲਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਰਧ-ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਬਣ ਗਿਆ, ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਪਲਾਸੀ ਦੀ 1757 ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੁਆਰਾ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਬੰਗਾਲ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੀ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ `ਤੇ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ।

ਆਧੁਨਿਕ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਅਗਸਤ 1947 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਵੱਖ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਖੇਤਰ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਰਾਜ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। 1971 ਵਿੱਚ, ਸ਼ੇਖ ਮੁਜੀਬੁਰ ਰਹਿਮਾਨ ਦੁਆਰਾ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜੋ ਕਿ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੀਪਲਜ਼ ਰੀਪਬਲਿਕ ਆਫ਼ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਭਰਨ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤ ਹੋਇਆ।

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ

          ਨਰਸਿੰਗੜੀ ਵਿੱਚ ਵਾਰੀ-ਬਟੇਸ਼ਵਰ ਦੇ ਖੰਡਰ ਤਾਂਬੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਮਹਾਸਥਾਨਗੜ੍ਹ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਬਾਰੇ ਆਕਸਫੋਰਡ ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ `ਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੀਜੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੰਗਾਲ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੀਨ ਤੋਂ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਸਨ। ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਖੇਤਰੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਉਭਰਿਆ ਸੀ। ਨਿਓਲਿਥਿਕ ਅਤੇ ਚੈਲਕੋਲਿਥਿਕ ਯੁੱਗਾਂ ਦੌਰਾਨ ਮਨੁੱਖੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਬੂਤ ਹਨ। ਇਹ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬੰਗਾਲੀ ਜਲਵਾਯੂ ਅਤੇ ਭੂਗੋਲ ਠੋਸ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਢੁਕਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਮੁਢਲੇ ਮਨੁੱਖ ਸ਼ਾਇਦ ਲੱਕੜ ਅਤੇ ਬਾਂਸ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੱਗਰੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ `ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ-ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਖੋਜਾਂ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਗਾਲ ਡੈਲਟਾ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੋਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਲਾਲਮਈ, ਸੀਤਾਕੁੰਡ ਅਤੇ ਚਕਲਾਪੁੰਜੀ ਵਿੱਚ ਜੈਵਿਕ-ਲੱਕੜ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬਲੇਡਾਂ, ਖੁਰਚਿਆਂ ਅਤੇ ਕੁਹਾੜਿਆਂ ਦੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਬਰਮਾ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵੱਡੇ ਪੱਥਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਉੱਤਰ ਪੂਰਬੀ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਨੇੜਲੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹਨ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਨੇ ਪੰਜਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਥਿਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਕਸਬਿਆਂ ਦੇ ਉਭਾਰ, ਅੰਤਰ-ਸਮੁੰਦਰੀ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦਿੱਤੀ। ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਵਾਰੀ-ਬਟੇਸ਼ਵਰ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਬੰਦਰਗਾਹ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਜੋ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰੋਮ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਨਾਲ ਵਪਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਵਾਰੀ-ਬਟੇਸ਼ਵਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਕੇ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ, ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ, ਇੱਟਾਂ ਵਾਲੀ ਸੜਕ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਹ ਖੇਤਰ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਕੇਂਦਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਪਿਘਲਾਉਣ ਅਤੇ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰ ਦੇ ਮਣਕਿਆਂ ਵਰਗੇ ਉਦਯੋਗ ਸਨ ਜੋ ਵਿਆਪਕ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਦੀਵਾਰਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਇੱਟਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਟੈਰਾਕੋਟਾ ਤਖ਼ਤੀਆਂ, ਮਿੱਟੀ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ, ਚੰਦਰਕੇਤੂਰਗਾਹ ਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਆਮ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੰਗ-ਬਤੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਖੋਜੇ ਗਏ।

ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੋਵੇਂ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਮੁਸਲਿਮ ਦੇਸ਼ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਅੰਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ 24 ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸਾਂਝਾ ਰਾਜ ਬਣਾਇਆ। 1971 ਵਿੱਚ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਪੀਪਲਜ਼ ਰੀਪਬਲਿਕ ਆਫ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਜੋਂ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ (ਪਹਿਲਾਂ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਨੇ 1974 ਵਿੱਚ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ। ਅੱਜ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚਕਾਰ ਦੁਵੱਲੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੁਹਿਰਦ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

1947 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੇ ਬੰਗਾਲ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹਕੂਮਤ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ 1955 ਤੱਕ ਪੂਰਬੀ ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। 1970 ਦੇ ਭੋਲਾ ਚੱਕਰਵਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਜਮਹੂਰੀਅਤ, ਖੇਤਰੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ, ਦੋਵਾਂ ਵਿੰਗਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅਸਮਾਨਤਾ, ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਰਾਹਤ ਯਤਨਾਂ ਕਾਰਨ ਦੋਵਾਂ ਵਿੰਗਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੁਵੱਲੇ ਸਬੰਧ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਕਾਰਨ ਪੂਰਬੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਕਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅੰਦੋਲਨ ਹੋਏ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਮਾਰਚ 1971 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਚਟਗਾਉਂ ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲੀ ਭੀੜ ਦੁਆਰਾ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ 300 ਬਿਹਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੈਨਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ “ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸਰਚਲਾਈਟ” ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਕੁਨਾਂ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 8 ਤੋਂ 10 ਮਿਲੀਅਨ ਲੋਕ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਬਣ ਗਏ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੰਗਾਲੀ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਸੋਵੀਅਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਇੱਕ ਗੁਰੀਲਾ ਫੋਰਸ, ਮੁਕਤੀ ਬਾਹਨੀ ਬਣਾਈ। ਜਦੋਂ ਦਸੰਬਰ 1971 ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਰਮਿਆਨ ਇੱਕ ਐਲਾਨੀਆ ਯੁੱਧ ਸੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਮੁਕਤੀ ਬਾਹਿਨੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਆਰਮਡ ਫੋਰਸਿਜ਼ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।

ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਬੰਗਾਲੀ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਬਲ, ਮੁਕਤੀ ਬਾਹਿਨੀ ਨੇ ਗੈਰ-ਬੰਗਾਲੀ ਧਾੜਵੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਮੁਕਾਇਆ। ਜੁਲਫਅਲੀ ਭੁੱਟੋ ਦੀ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਪੀਪਲਜ਼ ਪਾਰਟੀ (ਪੀਪੀਪੀ), ਜੋ ਸ਼ੇਖ ਮੁਜੀਬੁਰ ਰਹਿਮਾਨ ਦੀ ਮੁੱਖ ਸਿਆਸੀ ਵਿਰੋਧੀ ਸੀ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਬੰਗਲਾਦੇਸ ਦੇ ਵੱਖ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਆਈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਸ ਨੇ ਦੂਜੇ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਰੋਕ ਦੇਣ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਲੈਂਦਾ। ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤਰਫੋਂ, ਗੱਲਬਾਤ ਲਈ ਮਾਨਤਾ `ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। 1972 ਵਿੱਚ, ਰਾਸ਼ਟਰਮੰਡਲ ਦੇ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰਮੰਡਲ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸਬੰਧ ਤੋੜ ਲਏ।

ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਚ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਲਈ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਰਜ਼ੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ `ਤੇ. ਚੀਨ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇਸ ਕਦਮ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਵੀਟੋ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੋਗੀ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਅਤੇ ਵਾਪਸੀ ਲਈ ਸੋਦੇਬਾਜ਼ੀ ਵਿਚ ਮਦਦ ਮਿਲੀ।

1974 ਵਿੱਚ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਤਰੇੜ ਆ ਗਈ। ਸੇਖ ਮੁਜੀਬੁਰ ਰਹਿਮਾਨ ਨੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸੰਗਠਨਾਂ `ਤੇ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਮੁਜੀਬੁਰ ਨੇ ਇਸਲਾਮਿਕ ਸੰਮੇਲਨ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੰਸਦ ਨੇ ਜਨਾਬ ਭੁੱਟੋ ਨੂੰ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਜੂਨ 1974 ਵਿੱਚ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੁਲਫਿਕਾਰ ਅਲੀ ਭੁੱਟੋ ਨੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਗਏ ਅਤੇ ਸਾਵਰ ਉਪਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਵਿੱਚ ਜੰਗੀ ਯਾਦਗਾਰ ਨੂੰ ਸਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕੀਤੀ। ਦੋਵਾਂ ਦੇਸਾਂ ਨੇ 1975 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਝੌਤੇ `ਤੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ 1971 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਭੰਡਾਰਾਂ ਦਾ ਅੱਧਾ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

ਮੁਢਲੇ ਸਿੱਕੇ

17 ਅਗਸਤ 1947 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਵਿਚਕਾਰ ਰੈਡਕਲਿਫ ਲਾਈਨ ਇੱਕ ਸੀਮਾ ਰੇਖਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਆਰਕੀਟੈਕਟ, ਸਰ ਸਿਰਿਲ ਰੇਡਕਲਿਫ ਬਾਰਡਰ ਕਮਿਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਲੀਹਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ 88 ਮਿਲੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ 450,000 ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ (175,000 ਵਰਗ ਮੀਲ) ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਵੰਡਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲ ਖੇਤਰ ਦੀ ਵੰਡ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੂਰਬੀ ਬੰਗਾਲ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1971 ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਇਆ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਗਣਰਾਜ ਨਾਲ ਸਰਹੱਦ ਦੋ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਲਾਈਨ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ।

1970 ਦੇ ਭੋਲਾ ਚੱਕਰਵਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਜਮਹੂਰੀਅਤ, ਖੇਤਰੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ, ਦੋਵਾਂ ਵਿੰਗਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅਸਮਾਨਤਾ, ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਰਾਹਤ ਯਤਨਾਂ ਕਾਰਨ ਦੋਵਾਂ ਵਿੰਗਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੁਵੱਲੇ ਸਬੰਧ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਕਾਰਨ ਪੂਰਬੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਕਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅੰਦੋਲਨ ਹੋਏ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਮਾਰਚ 1971 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਚਟਗਾਉਂ ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲੀ ਭੀੜ ਦੁਆਰਾ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ 300 ਬਿਹਾਰੀਆਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੈਨਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ "ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸਰਚਲਾਈਟ" ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਕੁਨਾਂ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 8-10 ਮਿਲੀਅਨ ਲੋਕ ਸਰਨਾਰਥੀ ਬਣ ਗਏ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੰਗਾਲੀ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਸੋਵੀਅਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਇੱਕ ਗੁਰੀਲਾ ਫੋਰਸ, ਮੁਕਤੀ ਬਾਹਿਨੀ ਬਣਾਈ। ਜਦੋਂ ਦਸੰਬਰ 1971 ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਰਮਿਆਨ ਐਲਾਨੀਆ ਯੁੱਧ ਸੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਮੁਕਤੀ ਬਾਹਿਨੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਆਰਮਡ ਫੋਰਸਿਜ਼ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਨੇ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।